نویسنده: علیجان کریمی
تاریخ اتمام نگارش: ۱۰ آذر ۱۴۰۴
چکیده:
ملائکه به عنوان موجوداتی که واسطه میان خدا و مخلوقات هستند، نقش مهمی در نظام هستی دارند. قرآن در آیات پر شماری اوصاف و نقش آنها در تدبیر امور عالم را بیان کرده است، ولی از ماهیت ملائکه به صراحت سخنی در میان نیست. از آغاز نزول قرآن مسئله ماهیت ملائکه مورد بحث بوده است. آیا ملائکه مجرد هستند یا ماهیت آنها از جسم لطیف است؟ مفسران در این باره چه دیدگاهی دارند؟ این نوشتار دیدگاههای مفسران شیعه را در موضوع ماهیت ملائکه بررسی کرده است. برای رسیدن به این هدف افزون بر مراجعه به فرهنگهای موضوعی، مانند فرهنگ موضوعی تفاسیر از نرم افزارها از جمله جامع تفاسیر نور و نیز تمام تفاسیر شیعه از آغاز تا کنون بررسی شدند. بررسیها نشان میدهد که در باره ماهیت ملائکه میان مفسران شیعه اختلاف نظر است. ذکر این نکته اهمیت دارد که دیدگاه هر مفسری در باره ماهیت ملائکه، مبتنی بر مبانی کلامی، فلسفی و عرفانی ایشان است که در برداشت از آیات مؤثر بوده است. البته مبانی مورد اشاره در تفاسیر ذکر نشده، ولی مد نظر مفسر بوده یا در نوشته دیگری آنها را آورده است. برخی فلاسفه و عرفا بر این باورند که ملائکه از مجردات و از جنس نور یا عقل مجرد هستند و هیچ گونه جسم مادی ندارند. از نظر آنها، تمثل ملائکه به صورت انسان، تنها یک ظهور و تجلی در عالم مثال است و نه تغییر در ماهیت آنها. برخی از مفسران و فلاسفه، مانند ملاصدرا و علامه طباطبایی معتقدند که ملائکه دارای مراتب مختلفی هستند. دستهای دیگر از مفسران مانند شیخ طوسی، سید مرتضی و طبرسی با گرایش کلامی، ملائکه را موجوداتی با جسم لطیف و نامرئی میدانند که با حواس معمولی قابل درک نیستند. همه مفسران نیم نگاهی به احادیث مربوط به ماهیت ملائکه داشتهاند؛ هر چند صریحا در این باره سخنی نگفته و حدیثی را ذکر نکردهاند. برخی فراتر از آن چه احادیث و محدثان در این باره گفتهاند نرفتهاند و برخی هم تلاش کردهاند با رویکردی تاویلی بین دیدگاه خود و احادیث، هماهنگی ایجاد کنند. در این میان مفسرانی معتقدند بررسی ماهیت ملائکه ضرورتی ندارد، زیرا قرآن در این باره چیزی نفرموده است. از این بررسی نتایج ذیل به دست آمده است: اولا دیدگاههای اکثر مفسران در باره ماهیت ملائکه، مستند به آیات قرآن نیست و همان طور که قبلا اشاره شد مطابق مبانی کلامی یا فلسفی و عرفانی در ذیل برخی آیات به صورت گذرا به ماهیت ملائکه اشاره کردهاند؛ ثانیا هر چند قرآن به صراحت از ماهیت ملائکه سخنی به میان نیاورده، ولی از اشاراتی که در این رابطه داشته به نظر میرسد ملائکهای که برای تدبیر عالم ماده ماموریت دارند جسمانی و البته نامرئی بوده و در شرایطی برای افرادی قابل رویت و نیز قابل تمثل هستند. ثالثا پی بردن به ماهیت ملائکه، نیازمند تحقیق مستقل با توجه به مجموعه آیات و بررسی روایات و نیز بررسی مبانی کلامی و فلسفی و توضیح اصطلاحات به کار رفته در بیانات عالمان دینی و در نهایت جمع بندی همه مباحث است.